Słońce jest podstawą życia na Ziemi. Światło słoneczne korzystnie wpływa na naszą psychikę, bierze udział w syntezie witaminy D, usprawnia procesy termoregulacji i pobudza pigmentację skóry. Promienie ultrafioletowe stanowią podstawową metodę leczenia wielu chorób dermatologicznych (m.in. łuszczycy).
Obok korzystnych efektów działania światła słonecznego na skórę są również ujemne. Należą do nich reakcje ostre, czyli oparzenia słoneczne, oraz przewlekłe, jak przyspieszone starzenie się skóry, słoneczne zwyrodnienie włókien elastycznych, uszkodzenie naczyń krwionośnych, przebarwienia skóry, stany przednowotworowe (rogowacenie słoneczne) czy nowotwory złośliwe. Zarówno pozytywny, jak i negatywny wpływ Słońca jest związany z emitowanym przez nie promieniowaniem elektromagnetycznym.
1. Rodzaje promieniowania
Z szerokiego widma promieniowania emitowanego przez Słońce na organizm ludzki oddziałuje głównie promieniowanie z zakresu ultrafioletu: UVB i UVA. Promieniowanie UVC jest promieniowaniem o najkrótszej długości fali i jest prawie całkowicie pochłaniane przez warstwę ozonową atmosfery.
Promieniowanie UVB jest odpowiedzialne za produkcję witaminy D, ale także za oparzenia słoneczne oraz za efekt późnej opalenizny. Jest wysyłane również przez sztuczne źródła światła. Nie przechodzi przez szkło okienne, jednak dociera przez szkło kwarcowe i wodę, co tłumaczy ryzyko wystąpienia oparzeń słonecznych podczas kąpieli.
Promieniowanie UVA wywołuje zarówno zaczerwienienie, jak i ściemnienie skóry (efekt opalenizny natychmiastowej). Promieniowanie UVA jest odpowiedzialne za posłoneczne starzenie się skóry oraz za większość indukowanych światłem reakcji polekowych. Promieniowanie UVA przenika przez szkło okienne, dlatego może wywołać reakcję u osób znajdujących się wewnątrz samochodu czy w domu.
Natężenie promieniowania UV zależne jest od: szerokości geograficznej, kąta padania promieni słonecznych, wysokości nad poziomem morza, promieniowania odbitego od wody, śniegu, chmur, zanieczyszczenia środowiska. Należy pamiętać, że przy mglistej pogodzie wzrasta ryzyko oparzeń
słonecznych, zwłaszcza w górach.
2. Reakcja skóry na promieniowanie UV
Rumień i oparzenie słoneczne
Pierwszą reakcją skóry na działanie promieniowania słonecznego (głównie UVB) jest obrzęk i zaczerwienienie skóry o różnym stopniu nasilenia: od łagodnych do ciężkich oparzeń słonecznych. Uważa się, że każda postać rumienia jest zjawiskiem niekorzystnym dla skóry. Ostre oparzeniowe odczyny posłoneczne (zwłaszcza w dzieciństwie) mogą prowokować występowanie w obrębie skóry piegów, przebarwień, znamion barwnikowych, a także rozwój czerniaka złośliwego.
Opalenizna
Kolejną reakcją skóry na działanie promieni UV jest opalenizna. Wyróżnia się przebarwienie natychmiastowe (pigmentację bezpośrednią), które występuje od razu po nasłonecznieniu i ustępuje w ciągu kilku sekund lub minut, i opóźnioną pigmentację skóry, która pojawia się po 24-72 godzinach od ekspozycji na promieniowanie UV. Utrzymuje się ona przez wiele dni lub tygodni. Za jej wywołanie odpowiedzialne są promienie zarówno UVB, jak i UVA. Zmiana zabarwienia skóry u danej osoby jest zależna od wielu czynników – genetycznie uwarunkowanego typu skóry, czynników hormonalnych oraz natężenia i długości fali promieni UV.
Pogrubienie i wzmożone rogowacenie naskórka
Skóra poddana przewlekłemu działaniu promieni słonecznych ulega pogrubieniu, staje się szorstka i nieelastyczna. Tworzą się głębokie zmarszczki i bruzdy. Skóra ulega także różnego rodzaju przebarwieniom i odbarwieniom. Najczęstszymi zmianami są piegi, plamy soczewicowate, ogniska rogowacenia słonecznego. Słoneczne zwyrodnienie tkanki sprężystej skóry prowadzi do wytworzenia żółtawych grudek lub plamek. Narażona na działanie promieni słonecznych skóra staje się pstra. Są to tak zwane stygmaty starzenia słonecznego skóry.
Długotrwała, powtarzająca się ekspozycja na promienie UV powoduje utrwalanie się niekorzystnych zmian w wyglądzie skóry, jej strukturach i funkcji. Całość tych zmian określa się jako starzenie skóry powodowane światłem, czyli photoaging. Należy je odróżnić od naturalnych zmian związanych ze starzeniem się człowieka. Starzenie słoneczne skóry występuje wcześniej i jest bardziej nasilone. Różnice są wyraźnie widoczne, gdy porównamy skórę twarzy i skórę dołu pachowego danej osoby.
3. Kiedy nie należy się opalać
Biorąc pod uwagę liczne niekorzystne efekty działania słońca (głównie promieniowania UV) na organizm człowieka zaleca się unikanie opalania:
- dzieciom – dzieci do 3. roku życia w ogóle nie powinny się opalać; później z wielkim umiarem, zawsze z zastosowaniem wysokiej ochrony przeciwsłonecznej. Nie wolno opalać dzieci w solarium!
- osobom o jasnej karnacji,
- osobom o dużej liczbie znamion barwnikowych skóry (szczególnie z zespołem znamion dysplastycznych),
- kobietom w ciąży oraz po porodzie (zwłaszcza, gdy karmią piersią),
- w przypadku zażywania leków (należy upewnić się u lekarza, czy stosowane leki nie mają działania światłouczulającego). Pamiętajmy też, że wiele doustnych środków antykoncepcyjnych może uwrażliwić skórę na promienie UV.
Właściwie nie ma bezpiecznego opalania ani zdrowej opalenizny. Również ta nabyta w solariach powoduje starzenie się skóry i zwiększa ryzyko rozwoju nowotworów. Aby pobyt na słońcu był możliwie najbezpieczniejszy, należy stosować się do poniższych zaleceń:
- Unikać nasłonecznienia w czasie, kiedy promieniowanie słoneczne jest najintensywniejsze – od godziny 10.00/11.00 do godziny 14.00/15.00. Praktyczna wskazówka – unikajmy słońca, kiedy cień jest dłuższy niż my.
- Nosić nakrycie głowy, okulary przeciwsłoneczne z filtrem UV, suche, przewiewne ubranie z długim rękawem. Pamiętajmy, że promieniowanie UVA przenika również przez ubranie, szczególnie przez cienkie materiały. Warto wiedzieć, że koszulka bawełniana zapewnia ochronę odpowiadającą współczynnikowi 8.
- Stosować kosmetyki z filtrami ochronnymi ze współczynnikiem ochrony SPF minimum – 15, wyłącznie takich, które na opakowaniu zawierają informację, że chronią zarówno przed promieniowaniem UVB, jak i UVA (preparaty chroniące wyłącznie przed rumieniotwórczym efektem promieniowania UVB znacznie wydłużają czas przebywania na słońcu, powodując jednocześnie większe narażanie skóry na równie szkodliwe promieniowanie UVA).
- Nakładać filtry ochronne na całą skórę narażoną na promieniowanie słoneczne, również na usta, nos, uszy.
- Stosować kosmetyki z filtrami ochronnymi nie później niż 15-20 minut przed wyjściem z domu. Większość kosmetyków z filtrami przeciwsłonecznymi powinna być nakładana na skórę co 3-4 godziny (najlepiej co 2 godziny) również po każdej kąpieli i spoceniu się. Warto pamiętać, że kosmetyk wodoodporny to taki, który zachowuje aktywność przez 40 minut przebywania w wodzie. Należy obficie smarować skórę.
- Obserwować skórę, szczególnie znamiona. W razie zauważenia zmiany zabarwienia, wielkości znamienia, krwawienia, czerwonej obwódki wokół znamienia należy zgłosić się do lekarza.
- Nie stosować przed opalaniem żadnych kosmetyków, leków, które nie są przeznaczone do opalania (również perfum, wód toaletowych).
Filtry przeciwsłoneczne
W kosmetykach nowej generacji stosowanych jest jednocześnie kilka filtrów zarówno chemicznych, jak i fizycznych, ponieważ tylko w ten sposób można zapewnić skórze skuteczną ochronę przed promieniowaniem ultrafioletowym emitowanym przez słońce. Oprócz wielu zalet, filtry chemiczne mają pewną wadę, mianowicie zdarzają się nieliczne przypadki uczuleń na te substancje. Zazwyczaj uczulenie dotyczy filtrów chemicznych. Wyjściem z takiej sytuacji są preparaty oparte wyłącznie na filtrach mineralnych.
Co oznaczają skróty: SPF, PPD, IPD?
SPF – ang. Sun Protecitive Factor, oznacza stosunek ilości promieniowania ultrafioletowego powodującego oparzenie podczas stosowania filtra do ilości promieniowania powodującego taki sam stopień oparzenia bez jego zastosowania. Odnosi się do promieniowania UVB.
PPD i IPD – Do tej pory nie powstała jednolicie używana skala określająca zdolność ochrony przed promieniowaniem UVA. Ostatnio wiele firm stosuje wskaźniki IPD lub PPD (ang. Immediate igmentation Darkening, Persistant Pigmentation Darkening). Wskaźniki te określają zdolność do ochrony przed promieniowaniem UVA (im wyższe, tym lepsza ochrona). IPD i PPD kosmetyku określa się za pomocą pomiaru wywołanej przez promieniowanie UVA opalenizny natychmiastowej (IPD) lub trwałej (PPD) uzyskanej po ekspozycji skóry ochotników bez i z zastosowaniem różnych kosmetyków ochronnych. Brak standaryzacji powoduje, że wskaźnik PPD spotykany na opakowaniu jednego producenta, nie musi odpowiadać wskaźnikowi PPD innego producenta. Przy doborze preparatu chroniącego przed światłem słonecznym należy uwzględniać fenotyp skóry, porę roku i szerokość geograficzną.
Opracował: Sławomir Ochrem
